Loopgraven uit de Eerste Wereldoorlog

Syntheseonderzoek archeologie, subsidie Agentschap Onroerend Erfgoed

Schweinle Steig loopgraaf (1915-1917) tijdens de opgraving van Dig Hill 80 in Wijtschate

Dit project focust op een van de meest voorkomende en meest iconische structuren uit de archeologie van de Eerste Wereldoorlog: de loopgraven. Hoewel de oppervlaktesporen in de naoorlogse jaren werden uitgewist en je de frontlinies van toen niet langer kan aflezen uit het landschap, zijn er nog honderden kilometers loopgraven bewaard. Vaak zijn ze slechts subtiel aanwezig, aan het gezicht onttrokken door begroeiing of nauwelijks nog zichtbaar door hun geringe hoogte. In de bossen in de Westhoek zijn duizenden overgroeide bomkraters en tientallen kilometers loopgraven nog af te lezen uit het oppervlak. In de bodem, nauwelijks 30 centimeter diep en onzichtbaar voor het blote oog, sluimert een andere bron. Overal in de Westhoek, maar op verrassend veel plekken ook diep in het achterland, ligt net onder het maaiveld een archeologische laag van informatie.

Op basis van onderzoek van historische luchtfoto’s uit WO1 weten we perfect waar de loopgraven zich bevonden: in de frontstreek tussen Nieuwpoort en de Franse grens werden meer dan 5000 kilometer loopgraven gegraven. De laatste jaren werden tientallen archeologische onderzoeken uitgevoerd op sites met archeologie uit de Eerste Wereldoorlog, en in het overgrote deel van die proefsleuven en opgravingen werden loopgraven aangetroffen. We willen al die informatie samenbrengen en de aangetroffen loopgraven onder de loep nemen. Daarnaast gaan we ook praktische voorstellen doen voor toekomstige opgravingen op WO1-sites, zowel op vlak van typologie als op vlak van de methodologie van de opgraving.

Algemene doelstellingen van het project

  • Opstellen van een bruikbare en alles omvattende typologie van loopgraven
  • Ruimtelijke analyse van de reeds onderzochte loopgraven
  • Voorstel van een methodologie voor het onderzoeken van loopgraven tijdens archeologische opgravingen

Resultaten

Eind 2019 waren in Vlaanderen al 201 onderzoeken uitgevoerd met sporen uit de Eerste Wereldoorlog, waarvan er 134 melding maakten van onderzochte loopgraven. 114 sites konden uiteindelijk gebruikt worden in onze analyse, waarbij 558 segmenten van onderzochte loopgraven werden geanalyseerd, met in totaal dus 14,9 kilometer opgegraven loopgraven. Als vergelijkingsdataset gebruikten we de 4.848 km loopgraven die de laatste jaren door UGent gekarteerd werden op duizenden historische luchtfoto’s van de frontstreek, in een 2.069 km² groot onderzoeksgebied. De historische luchtfoto’s bieden een onmisbaar overzicht, context, en zicht op de situatie 1914-1918, terwijl de opgravingen unieke informatie geven over constructie, gebruik en bewaring, op detailniveau. 49,6 % van de op luchtfoto’s gekarteerde loopgraven (situatie 1914-1918) blijkt niet bewaard in de opgravingen en kunnen enkel via luchtfoto’s onderzocht worden, terwijl anderzijds het archeologisch onderzoek nog gemiddeld 13,4 % ongekende loopgraven toe kan voegen die niet zichtbaar waren op de luchtfoto’s: de bronnen zijn dus zeer complementair. Er werd aan de hand van al deze gegevens een typologie opgesteld van al de loopgraven, zodat in de toekomst deze structuren duidelijker beschreven en geanalyseerd kunnen worden. We bekeken ook de loopgraven in het landschap. De ruimtelijke spreiding van de loopgraven, gecombineerd met chronologische informatie uit de luchtfoto’s, biedt inzichten in het evoluerend gebruik, soms zelfs tot op het niveau van legerdivisies.

Nieuwe typologie van loopgraven

  • 3 functies, 32 types (tracé), aan/afwezigheid borstweringen
  • Archeologisch onderzocht: uitbouw wand, bodem, drainage
  • 6 nieuwe loopgraafconcepten

Voorstel van methodologie

  • Werkwijze voor efficiënt archeologisch onderzoeken van loopgraven (handleiding)

Ontwerp van een loopgraafformulier

  • Grondige en uniforme registratie van loopgraven

Directe output

  • Het rapport wordt ter beschikking gesteld via de Online Archeologische Rapporten (OAR) van het Agentschap Onroerend Erfgoed
  • Zie ook de pagina’s over syntheseonderzoek archeologie van het Agentschap Onroerend Erfgoed
  • Een wetenschappelijke publicatie over zowel typologie en evolutie van loopgraven in WO1, als over de methodologie van het opgraven (aan het afwerken)
  • Lezingen om de resultaten bekend te maken

Team

Wouter Gheyle (Vakgroep Archeologie), Birger Stichelbaut (Centrum voor Historische en Archeologische Luchtfotografie, UGent & In Flanders Fields Museum Ieper), Simon Verdegem (Ruben Willaert NV), onder begeleiding van Marc Dewilde (Erfgoedonderzoeker Archeologie, Agentschap Onroerend Erfgoed)

In samenwerking met